Ρήγας Βελεστινλής
Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΡΗΓΑ
Της Άντειας Φραντζή
  Ο Ρήγας διάλεξε και χρησιμοποίησε πάντα για επώνυμό του τον τόπο καταγωγής του: Βελεστινλής, δηλαδή από το Βελεστίνο, Βελεστίνιος. Άλλοι σύγχρονοί του αλλά και μεταγενέστεροι διάλεξαν γι' αυτόν τη λογιότερη προσωνυμία Φεραίος, από την αρχαία ελληνική πόλη των Φερών που βρίσκεται κοντά στο Βελεστίνο1.

Για τη χρονολογία γέννησής του, την οικογενειακή του κατάσταση, καθώς και τις πρώτες σπουδές του στη Θεσσαλία υπάρχουν ποικίλες εικασίες, αλλά πολύ λίγα στοιχεία μπορούν να διατυπωθούν με βεβαιότητα2. Σύμφωνα με δική του δήλωση το 17973, όταν συνελήφθη από τις αυστριακές αρχές, ήταν 40 ετών. Παίρνοντας ως δεδομένη μια δήλωση που οι ειδικές συνθήκες σύλληψης την καθιστούν αυτόχρημα αναξιόπιστη, πιθανολογούμε ότι γεννήθηκε το 1757.

Για την οικογένεια του Ρήγα οι πληροφορίες προέρχονται από τις τοπικές παραδόσεις4 που τη θέλουν ως μία από τις πλέον ευκατάστατες της περιοχής. Πληροφορίες που, αν και καλύπτονται από τη μυθική διάσταση της ηρωικής του προσωπικότητας, δεν στερούνται βάσης, καθώς αιτιολογούν τη δυνατότητά του να φύγει από τη Θεσσαλία για την Κωνσταντινούπολη και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και παράλληλα με τις λοιπές επαγγελματικές του ασχολίες να συστηματοποιήσει τις γνώσεις του και να γίνει γραμματικός και δραγουμάνος.


Η Υπέργεια Κρήνη (Κεφαλόβρυσο) στο Βελεστίνο

Ασάφεια καλύπτει, επίσης, τη σχολική παιδεία του Ρήγα που φέρεται ότι μαθήτευσε στη Ζαγορά και στα Αμπελάκια. Όπως, επίσης, υπήρξε δάσκαλος για σύντομο χρονικό διάσατημα στον Κισσό του Πηλίου. Παραμένει εξίσου μυθολογούμενη όσο και ανεξακρίβωτη η αιτία που τον υποχρέωσε να απομακρυνθεί από τη Θεσσαλία: η δολοφονία ενός Τούρκου που προσέβαλε τον πατέρα του και τον ίδιο; Ή απλώς η ζήτηση παιδείας ήταν αυτή που τον οδήγησε στην Κωνσταντινούπολη αρχικά και εν συνεχεία στη Βλαχία; Αβέβαιος παραμένει ο ακριβής χρόνος της μετακίνησής του, καθώς επίσης και η αρχική του ενασχόληση. Έμπορος5 ή γραμματικός, ο Ρήγας μετακινείται προς τη Βλαχία, όπου και αναλαμβάνει καθήκοντα γραμματικού στον Brβncoveanu, άρχοντα του τόπου, ο οποίος μετείχε των γραμμάτων, της ελληνικής παιδείας και νοοτροπίας.

"Κατ' αυτήν δε σχεδόν την εποχήν (1786) διωρίσθη ηγεμών της Βλαχίας ο Μαυρογένης, ο εκ της νήσου Πάρου, ή Μυκόνου καταγόμενος"6 . Οσποδάρος της Βλαχίας χρίς τη συγκατάθεση του κύκλου των Φαναριωτών, ο Μαυρογένης διαλέγει τον Ρήγα και τον διορίζει κατά μία εκδοχή έπαρχο της Κραϊόβας, όπου είχε την ευκαιρία να αντιληφθεί την πορεία διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - αν δεχθούμε ως ακριβή τα όσα σχετικά αναφέρει ο Περραιβός7 . Ο Ρήγας το 1788, μετά την κατάληψη του Βουκουρεστίου από τους Αυστρορώσους, εγκαταλείπει την υπηρεσία του Μαυρογένη και περνά στο στρατόπεδο των Αυστριακών. Συγκεκριμένα, αναλαμβάνει γραμματικός του βαρώνου de Langenfeld8 το 1790 και πηγαίνει στη Βιέννη, όπου και παραμένει για μισό περίπου χρόνο. Στο σύντομο αυτό χρονικό διάστημα κατορθώνει, χάρη στις καινούριες γνωριμίες των ομογενών της Βιέννης, να τυπώσει τα δύο πρώτα του βιβλία, προφανώς προετοιμασμένα από καιρό και να αναγγείλει την έκδοση ενός τρίτου, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε.

Στις αρχές του 1791 ο Ρήγας επιστρέφει στη Βλαχία. ο λόγος της επιστροφής του σχετίζεται με την επιβεβαιωμένη πλέον πληροφορία ότι η μητέρα του και ο αδελφός του τουλάχιστον από την οικογένειά του ήσαν ήδη εκεί και ότι ο ίδιος διέθετε μεγάλη κτηματική περιουσία στη Βλάσκα της Βλαχίας. Επίσης, από άλλες μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι διέθετε κατοικία σε μια αρχοντική συνοικία του Βουκουρεστίου, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Παράλληλα με το επάγγελμα του γραμματικού, ο Ρήγας εμφανίζεται πλέον ως εύπορος κτηματίας και έμπορος. Ως το 1796 ο ρήγας εμφανίζεται μόνιμα εγκατεστημένος στο Βουκουρέστι. Ανεξακρίβωτες πληροφορίες αναφορικά με αυτή την περίοδο τον φέρουν ότι χρημάτισε γραμματικός στην αυλή του Μιχαήλ Σούτσου και διερμηνέας στο Γαλλικό Προξενείο της Βλαχίας14 .

Μέσα σ' αυτή τη χρονική περίοδο συγκροτείται η ριζοτόμος συνείδηση του Ρήγα. Η ανακωχή μεταξύ Αυστριακών και Τούρκων το 1790 συμπληρώνεται με το τέλος των Ρωσοτουρκικών Πολέμων και την υπογραφή της συνθήκης του Ιασίου το 1792 μεταξύ Ρώσων και Τούρκων. Γίνεται φανερό πως δεν μπορούν πλέον οι Έλληνες να στηρίζουν τις ελπίδες τους ούτε στην Αυστρία ούτε στη Ρωσία. Οι παλαιοί δεσμοί με τη Γαλλία, κυρίως με τον Γαλλικό Διαφωτισμό, ανανεώνονται μέσα από τα κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης, που βρίσκουν μετά το 1792 μεγαλύτερο έδαφος ανταπόκρισης. Ο Ρήγας στα χρόνια αυτά της προετοιμασίας μελετά το Γαλλικό Επαναστατικό Σύνταγμα. Μεταφράζει Metastasio και Marmontel. Σχεδιάζει τη μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος. Συνθέτει, κατά πάσα πιθανότητα, τον Θούριο και τα άλλα πατριωτικά του τραγούδια.

Τον Αύγουστο το 1796 ο Ρήγας φτάνει στη Βιέννη φέρνοντας μαζί του όλες τις εργασίες με σκοπό να προχωρήσει στην έκδοσή τους. Ξεκίνησε με την εκτύπωση του χαρτογραφικού του έργου15 , ιδιαίτερα σύνθετου και δαπανηρού, καθώς απαιτούσε τη χάραξή του στα μεγάλα χαλκογραφεία της Βιέννης και συγκεκριμένα από τον βιεννέζικο χαλκογράφο Φρανσουά Μύλλερ.

Παράλληλα με τις εκδοτικές του δραστηριότητες, ο Ρήγας προετοιμάζει την οριστική αναχώρησή του από την Αυστρία. Ήδη η προσωπικότητα του Βοναπάρτη, η νικηφόρα προέλαση του στην Ιταλία, η κατίσχυση των Αυστριακών και των συνασπισμένων μοναρχικών δυνάμεων και η προέλαση των γαλλικών στρατευμάτων σχεδόν ως τη Βιέννη είχε διαμορφώσει ένα κλίμα επαναστατικής διέγερσης σ' όλους τους υπόδουλους λαούς της περιοχής και μία επαναστατική δυναμική στο όνομα της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αδελφοσύνης. Ο Ρήγας προσπαθεί να συνδέσει τη δράση του με την ενίσχυσή της από τον Βοναπάρτη. Γι' αυτόν το λόγο του απευθύνει επιστολή δια του γάλλου προξένου στην Τεργέστη22 , η οποία παραμένει αβέβαιο αν επιδόθηκε.

Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τη συνωμοτική δράση του ρήγα αυτή την περίοδο είναι ένας συνδυασμός εικασιών που προέρχονται αφενός από τις ασαφείς προφορικές μαρτυρίες των βιογράφων του και αφετέρου από τις περιορισμένες πληροφορίες τις οποίες απέσπασε η ανάκριση των αυστριακών αρχών μετά τη σύλληψη του Ρήγα και των συντρόφων του. Το πιθανότερο είναι ότι ο οργανωτικός πυρήνας που υπήρχε δεν είχε προλάβει να πάρει τη μορφή μιας "Εταιρείας" που θα ήταν αναγκαία προϋπόθεση για την πανβαλκανική επανάσταση που σχεδίαζε ο Ρήγας. Αλλά βέβαιο επίσης είναι ότι η παρουσία και δράση του ρήγα εμπνέει το σύνολο των ομογενών που αυθόρμητα συμπαρατάσσονται στην εθνεγερτική του προσπάθεια.

Η τελευταία φάση προετοιμασίας του Ρήγα συνδέεται με τα δύο επαναστατικά έντυπα23 , τα οποία τύπωσε σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων:

  1. Το "Επαναστατικό Μανιφέστο" -ένα τετρασέλιδο που τυπώθηκε σε 3.000 αντίτυπα στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου- εκκινούσε με το σύνθημα: "Ελευθερία - Ισοτιμία - Αδελφότης" και περιελάμβανε α) την "Προκήρυξη", ένα ένθερμο διακηρυκτικό κείμενο, β) το σύνταγμα με τίτλο "Νέα Πολιτική Διοίκησις και κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας"24 , το οποίο απαρτιζόταν από τα "Δίκαια του ανθρώπου και του πολίτου" (35 άρθρα), το κυρίως "Σύνταγμα" (124 άρθρα) και το "Παράρτημα" και γ) τον "Θούριο".
  2. Το "Στρατιωτικόν Εγκόλπιον" ήταν μία συναγωγή στρατιωτικών κανονισμών που προέρχονταν από γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου και συνοδευόταν από ένα επαναστατικό προοίμιο δημοκρατικής κατήχησης, σύμφωνα με το χαρακτηρισμό των αυστριακών αρχών.
Τα δύο αυτά επαναστατικά έντυπα συσκευάστηκαν σε τρία κιβώτια και απεστάλησαν στο κατάστημα του Αντώνη Νιώτη στην Τεργέστη, απ' όπου ο Ρήγας θα τα παραλάμβανε για να τα διοχετεύσει στην πατρίδα. Ο ίδιος, πριν αναχωρήσει για την Τεργέστη, έγραψε τη μοιραία επιστολή στον Αντώνη Κορωνιό, τον οποίο ενημέρωνε για την αποστολή των εντύπων, ώστε να φροντίσει την παραλαβή τους. Ο Κορωνιός έλειπε στη Δαλματία και η επιστολή του Ρήγα έπεσε στα χέρια του συνεταίρου του Κορωνιού, του Κοζανίτη Δημητρίου Οικονόμου, ο οποίος και τους κατέδωσε στην αυστριακή αστυνομία.


O Ατρόμητος Πύργος του Βελιγραδίου, όπου θανατώθηκε από τους Τούρκους ο Βάρδος της Ελευθερίας Ρήγας Φεραίος

Ο Ρήγας συνελήφθη αμέσως μόλις έφτασε στην Τεργέστη την 1η Δεκεμβρίου του 1797. Το βράδυ της 30ής Δεκεμβρίου 1797, όταν η μεταγωγή του στη Βιέννη ήταν βέβαιη και επρόκειτο να πραγματοποιηθεί την επομένη ημέρα, ο Ρήγας αποπειράται να αυτοκτονήσει αυτοτραυματιζόμενος. Κατορθώνει την αναβολή της μεταγωγής του και προσπαθεί να ειδοποιήσει τον Γάλλο πρόξενο στην Τεργέστη. Τελικώς, οδηγείται στη Βιέννη, όπου ανακρίνεται μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους του. Κατάληξη των ανακρίσεων, σε συνδυασμό με τις συνεννοήσεις με τον Σουλτάνο, ήταν να εκτοπισθούν από τους συλληφθέντες οι Αυστριακοί και άλλων εθνοτήτων υπήκοοι πλην των Οθωμανών, οι οποίοι απελάθησαν. Ο Ρήγας και οι επτά σύντροφοί του που ανήκαν στην ίδια κατηγορία, ο Ευστράτιος Αργέντης, ο Δημήτριος Νικολίδης, ο Αντώνιος Κορωνιός, ο Ιωάννης Καρατζάς, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούντζιας, ο Ιωάννης Εμμανουήλ και ο Παναγιώτης Εμμανουήλ, με συνοδεία των αυστριακών αρχών οδηγούνται και παραδίδονται στις 10 Μαΐου 1798 στον Τούρκο καϊμακάμη του Βελιγραδίου και φυλακίζονται στον πύργο Neboisa, παραποτάμιο φρούριο του Βελιγραδίου. Εκεί, ύστερα από συνεχή βασανιστήρια, στις 24 Ιουνίου του 1978, στραγγαλίστηκαν και τα σώματά τους ρίχτηκαν στο Δούναβη25 . Οι τουρκικές αρχές διέδωσαν ότι οι οκτώ δεσμώτες απέδρασαν.

 
Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων