ΟI ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΥΡΚΙΑ

του ΒΛΑΣΗ ΑΓΤΖΙΔΗ

Mια άλλη πλευρά του φαινομένου της Ελληνικής Διασποράς στον παρευξείνιο χώρο, αλλά και στο χώρο της σύγχρονης Τουρκίας, είναι οι ελληνόφωνοι που κατοικούν στην επικράτειά της. Βεβαίως η ελληνογένεια και η ελληνοφωνία δεν παραπέμπουν αυτόματα και σε μια αντίστοιχη συνείδηση της κατάστασης αυτής. Πάντως, είναι μεγάλη η έκπληξη όσων μελετούν τη σύγχρονη Τουρκία όταν ανακαλύπτουν την ύπαρξη μουσουλμανικών και κρυπτοχριστιανικών πληθυσμών ελληνικής καταγωγής, οι οποίοι διατηρούν σε πείσμα του χρόνου την ελληνική γλώσσα και τα ελληνικά έθιμα. Είναι πράγματι εκπληκτικό να συναντάται ζωντανό ένα ιστορικό φαινόμενο, το οποίο είχε εμφανιστεί σε μεγάλη έκταση σε όλο τον Οθωμανικό χώρο: Από την Κύπρο έως τον Πόντο και από την Κρήτη έως τη Μακεδονία και την Ήπειρο. Οι ομάδες που επιβιώνους έχουν καταγραφεί από την έρευνα "Ethnic Groups in the Republic of Turkey" του γερμανικού παν/μίου του Τybingen ως "Greekophones Muslims".

Η κατανόηση του φαινομένου της επιβίωσης ελληνικών μουσουλμανικών πληθυσμών απαιτεί την υπέρβαση της σημερινής στερεοτυπικής εικόνας για τις σχέσεις ισλαμισμού και χριστιανισμού, καθώς και για τις σύγχρονες αρχές συγκρότησης των μονοεθνικών κρατών. Αν σήμερα ο διαχωρισμός είναι απόλυτος μεταξύ άσπρου και μαύρου, εν τούτοις για μεγάλο διάστημα υπήρχε ανάμεσά τους ένας εκτεταμένος πολύχρωμος χώρος. Για να κατανοήσουμε αυτό το φαινόμενο θα πρέπει να δούμε τη διαπλοκή του Ισλάμ με τον ελληνισμό σε χρονικό και γεωγραφικό επίπεδο.

Κρήτες, Μακεδόνες και Κύπριοι

Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι μεγάλο μέρος των λεγόμενων Τουρκοκρητικών είναι ελληνικής καταγωγής. Εξ άλλου το "κρητικό ζήτημα" στις αρχές του αιώνα μας θύμιζε πάρα πολύ το σημερινό πρόβλημα της Βορείου Ιρλανδίας. Τη διαπίστωση αυτή, εκτός των ιστορικών πηγών, υποστηρίζει η ύπαρξη τέτοιων πληθυσμών στη Συρία (Χαμηδιέ) και στη Λιβύη οι οποίοι διατηρούν την ανάμνηση της ελληνικής τους προέλευσης και εξακολουθούν να δηλώνουν "Ελληνες". Το 1922 είχαν "ανταλλαγεί" 80.000 περίπου Τουρκοκρητικοί.

Επίσης και στη κεντρική και νοτιοδυτική Μακεδονία (Αλιάκμονας και περιοχή Κοζάνης) κατοικούσαν οι εξισλαμισμένοι Ελληνες που έγιναν γνωστοί ως "Βαλαάδες". Οι Βαλαάδες χαρακτηρίζονται σε εθνογραφικούς χάρτες του περασμένου αιών ως "Greek Muslims".

Οι ελληνογενείς μουσουλμάνοι της Κρήτης και της Μακεδονίας εκδιώχθηκαν στην Τουρκία το 1923, με τη συνθήκη της Λωζάννης. Εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Δυτική και Νότια Μικρά Ασία. Στην πλειοψηφία τους παραμένουν και σήμερα ελληνόφωνοι. Για αυτούς τους πληθυσμούς δημοσίευαν οι τουρκικές εφημερίδες τα προγράμματα της ελληνικής τηλεόρασης.

Στις περιοχές της Κιλικίας (Αττάλεια) κατοικεί επίσης αριθμός ελληνοφώνων Κυπρίων μουσουλμάνων οι οποίοι μετακινήθηκαν εκεί από τα τέλη του περασμένου αιώνα. μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου.

Πόντιοι

Η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη ομάδα Ελλήνογενών εξισλαμισμένων είναι αυτή που κατοικεί στoν ιστορικό Πόντο και ειδικά στην επαρχία Τραπεζούντας. Οι εγκαταστάσεις αυτών που μιλούν τα ποντιακά ελληνικά περιγράφονται ως εξής στην έρευνα του πανεπιστημίου του Τybingen:

"...αποτελούνται από μερικές εξάδες χωριών γύρω από την Τόνια και 40-50 εγκαταστάσεις στις κοιλάδες (επάνω μέρος) Σαλακλί και Γκιουρτσάϋ νότια του Οφι, γύρω από την Τσαϊκαρα και το Κιοπρούμπασι. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο κύματα μετανάστευσης στην επαρχία Σακαρυά."

Υπάρχει ήδη μια αξιόλογη διασπορά των εξισλαμισμένων στην Κωνσταντινούπολη και στα περισσότερα αστικά κέντρα της Τουρκίας. Κοινότητές τους έχουν δημιουργηθεί στην κατεχόμενη Κύπρο, την Ιμβρο καθώς και στο εξωτερικό (Γερμανία). Επίσης τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί μια μικρή κοινότητα στην Ελλάδα.

Είναι συγκροτημένοι σε κλειστές κοινωνικές ομάδες στις οποίες επικρατεί ενδογαμία. Ξεχωρίζουν τον εαυτό τους από τους καθαρούς Τούρκους και τους διακρίνει φιλελληνισμός. Αυτοδηλώνονται ως "Ρωμαίοι" (Ρωμιοί) και είναι κυρίως ελληνόφωνοι. Οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι σε όλο τον Πόντο ξεπερνούν τις 300.000 άτομα.. Οι ελληνόφωνοι αυτοί Ρωμιοί περιλαμβάνονται συνήθως στους πληθυσμούς που καταγράφονται ως "Λαζοί". Με την ονομασία αυτή δηλώνονται δύο βασικά εθνοτικές ομάδες: οι παραδοσιακοί Λαζοί, οι οποίοι είναι γεωργιανό φύλο που βρίσκεται πολύ κοντά στους Μιγγρέλους της Γεωργίας και οι "Ρωμαίοι".

Οι ελληνόφωνοι Ρωμιοί μιλούν διάφορα ιδιώματα της τραπεζουντιακής διαλέκτου της ελληνικής γλώσσας. Τη γλώσσα που μιλούν την ονομάζουν "ρωμαϊκά". Οι Οφλήδες μιλούν την αρχαιοπρεπέστερη ελληνική διάλεκτο που βρίσκεται εν ζωή. Η διάλεκτος ακόμα ακμάζει και διατηρεί την ικανοτητα να αφομοιώνει ξένες λέξεις και να τις διαμορφώνει με βάση τη μορφολογία της ελληνικής γλώσσας. Τον ελληνικό τύπο ακολουθούν και τα μουσουλμανικά ονόματα. Ο Μεμέτης, ο Κεμάλης, ο Τουργκούτης κ.λπ. Η Κωνσταντινούπολη επιβιώνει με την μεσαιωνική λαϊκή της ονομασία: Εισταμπόλη (από το "Εις την Πόλη"), απ' όπου προήλθε και το σημερινό τουρκικό όνομά της: Ισταμπούλ.

Η νεολαία σήμερα ξεπερνά την παλιά θρησκευτική προκατάληψη που αδιαφορούσε για τα εθνικά χαρακτηριστικά. Αρχίζει να αναζητεί την εθνική της προέλευση, ενώ έχει ξεκινήσει προσπάθειες προβολής και υπεράσπισης του ελληνόφωνου πολιτισμού. Η συγκεκριμένη ομάδα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ομάδα της Διασποράς, εφόσον κατοικεί σε περιοχή που ιστορικά υπήρξε μητρόπολη του ελληνισμού. Σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους ελληνόφωνους από τη Μακεδονία, την Κρήτη και την Κύπρο, οι οποίοι αποτελούν μια ιδιόμορφη ελληνογενή διασπορά στον τουρκικό χώρο.